سفال (Pottery) یکی از مهم‌ترین و اصیل‌ترین صنایع دستی ایران است. بسیاری از مردم نمونه‌ای از این صنایع دستی تاریخی را در خانه خود دارند. در این مقاله سعی کرده‌ایم همه آنچه درباره سفال و هنر سفالگری نیاز دارید به شما ارائه دهیم.
سفالگری هنری ماندگار از انسان‌هایی که در دوره باستان تا به امروز مشغول آفرینش آن هستند. در واقع سفال خلق معجزه توسط دست‌ها با خاک است. اگر بخواهیم از منظر زیبایی و ارزش نگاه کنیم سفال یکی از مصنوعات و صنایع دستی هست که ساخته فکر و اندیشه انسان است و هیچ یک از صنایع دستی به فراوانی مواد اولیه سفال در طبیعیت نخواهد بود. ارزشمندترین ساخته و هنر بشر در صنایع دستی سفال است که دارای دوام و ماندگاری بسیار بالایی است. سفال‌ها به دلیل ماندگاری و مقاومت بسیار خوب می‌توانند هزاران سال در زیر خاک دوام بیاورند. البته مقاومت و دوام آنها رابطه بسیار مستقیمی با مراحل تهیه و پخت آنها دارد. هنرمندان این حوزه ظروف بسیار زیبا و ارزشمندی را با استفاده از هنر دست خود، چرخ سفالگری و خاک رس پدید می آورند. در واقع سفال یک نمادی با ارزش از هنر و فرهنگ ایرانیان است که استفاده کردن از آن در محیط زندگی دارای مزایای بسیار زیادی است. در این حوزه هرچه ذره‌های خاک رس استفاده شده دارای تراکم بیشتر و ریزتر باشند سفالی که تولید می‌شود دارای مرغوبیت بیشتری خواهد بود. سفالینه‌ها باید با استفاده از چرخ سفالگری شکل داده شوند. این حوزه دارای قدمت بسیار بالایی است و چرخ سفالگری از هزاره اول قبل از میلاد در این صنعت قابل استفاده بوده است.
- تاریخچه سفال
- اختراع چرخ سفال گری
- سفال گری در ایران
- مراحل ساخت
- روش های تزینی ظروف و اشیای سفالی
سفال گری چیست؟
سفال و سفالگری، حاصل معجزه دست انسان از خاک است. هنری که با اختراع چرخ، دچار یک تحول اساسی شد و با زندگی آدم‌ها آمیخت و انسان‌ها در سال‌های دور به ویژه در ایران در تمام زمینه‌های زندگی‌شان از سفال استفاده می‌کردند و این هنر با زندگی روزمره آنها عجین شده بود.
هنوز هم بسياری از ظروف سفالين، جدای از آنكه از صنایع دستی ارزشمند بومی هستند، در زندگی مدرن امروزی مورد استفاده قرار مي‌گيرد. طبيعی و تجزيه‌پذير بودن مواد اوليه اين توليدات هم در استقبال از آنها نقش مهمی دارد.
حفاظت از محيط زيست امروزه دغدغه بسياري از انسان‌ها و دولت‌هاست. آنها همواره افراد را به استفاده از ابزار و وسايل تجزيه‌پذير دعوت می‌كنند. از چنين صنايع و هنرهايی حمايت مي‌كنند. چراكه معتقدند تنها راه نجات زمين، بازگشت به طبيعت است. خاك، به ويژه خاك رس، ماده اصلي و اوليه توليد سفال است. ماده‌ای كه حتي بر اساس روايات كتاب‌های مقدس، سرشت آدمی از آن است
براش شناخت بهتر از سفال، باید کمی از گذشته آن اگاه باشیم، پس بیاید در مورد تاریخ سفال بخوانیم.
تاریخچه سفال
هربرت رید، نویسنده انگلیسی، سفالگری را ساده‌ترین و در عین حال دشوارترین هنرها می‌داند. ساده‌ترین از آن جهت که ابتدایی‌ترین هنرهاست و دشوارترین به این دلیل که انتزاعی‌ترین هنرهاست. سفالگری را از لحاظ تاریخی در شمار قدیمی‌ترین هنرها قرار می‌دهد
شاید برای‌تان جالب باشد که بدانید انسان‌های نخستین برای اولین بار به ساخت ظروف گلی اقدام کرده بودند. این ظرف‌های گلی، به دلیل تبخیر رطوبت موجود در گل، ظروف ساخته دست آنها خشک شده بود. همین تبخیر شدن باعث شد تا آنها پی به این موضوع ببرند که که با شکل دادن به گل و خشک کردن آن می‌توان ظروف مورد نیاز را تهیه نمود.
در طول زمان انسان پی به این نکته برد که می‌توان ظرف‌های گلی خشک شده را توسط حرارت خشک کرد. به این ترتیب به ساخت ظروف محکم تر و با دوام بیشتری می پرداختند.
البته ظروف تنها ساخته‌هاي دست بشر با گل نيست. مجسمه هاي كوچك و بزرگي در بخش‌های مختلف دنيا كشف شده كه گِلی است. مجسمه‌هايي كه برخی پرستيده مي‌شدند و برخي برای تزئين مورد استفاده قرار مي‌گرفت. بيشتر آنها به شكل حيوانات است. برخی از آنها هنوز هم منبع الهام هنرمندان در توليد انواع صنايع دستی هستند. با گذشت زمان و اختراع خط، لوح‌های گِلي براي ثبت تاريخ و قوانين و دستورات مورد استفاده قرار گرفت.
سفالگري در بسياري از تمدن‌هاي كهن، وجود داشته است. در هند، چين و مصر نمونه‌هاي بسياري وجود دارد. با اين حال يكي از قديم‌ترين چرخ‌هاي سفالگري دنيا، در «شوش» كشف شده است. باستان‌شناسان قدمت آن را متعلق به 10 هزار سال پيش مي‌دانند. با اين حال قديمي‌ترين ظرف كشف‌شده، متعلق به هزاره چهارم پيش از ميلاد مسيح است.
آثار و وسايل بسياري با خاک درست و پخته شده است. كاشي‌هايی بسياری در موزه‌ها و حتی ساختمان‌های قديمی وجود دارد كه از جمله آثار سفالين هستند. ضمن اينكه از دوره اشكانيان، اين طروف لعاب‌دار هم شده است. با اين كار به مرور زمان رنگ هم بر بدنه انواع سفال‌ها جای خود را پيدا كرد. ايجاد نقش و نگار بر بدنه سفالی ظر‌ف‌ها، رونق آن را چند برابر كرد.
اختراع چرخ سفالگری
نقطه عطف سفالگری، اختراع چرخ است. زیرا چرخ های سفالگری موجب رونق صنعت سفالگری شدند و تحول بزرگی را در ساخت سفال و ترویج سفالگری ایجاد کردند.
سفالگران بعد از اختراع این چرخ، ظروف سفالی زیباتر و چشم‌نوازتری تولید کردند. آنها بعد از ساختن سفال با چرخ از کنده‌کاری‌هایی با شکل های مختلف ظروف برای تزیین ظروف سفالی استفاده کردند.
چرخ های اولیه در واقع تخته های چوبی باریکی بودند که توسط حرکت دست چرخانده می شدند تا به سفال حالت دلخواه و شکل زیباتری بدهند.
با توجه به اینکه ما به دنبال معرفی صنایع دستی ایران هستیم در ادامه به سفالگری در ایران می‌پردازیم
سفالگری در ایران
در بسیاری از شهرهای ایران، صنعت سفالگری علاقه‌مندان خاصی دارد و کلاس‌های ساخت سفال در سراسر کشور برقرار است. همین آموزش‌ها باعث شده تا در بسیاری از مناطق ایران، سفال به صنایع دستی بسیاری از شهرهای ایران تبدیل شده است.
البته اهل فن می دانند که سفال تولید شده در هر یک از این مناطق با دیگری در طرح و رنگ و نوع مواد تفاوت دارد. این اختلاف ناشی از امکانات جغراقیایی هنرمندان سفالگر می باشد.
امروزه وقتي نام سفال مي‌آيد، شهر لالجين هم در ادامه ذكر می‌شود. خاك اين منطقه، رسی است و براي سفالگری بسيار مرغوب. بيشتر آثار توليد شده در اين منطق داراي لعاب‌های ساده است. اغلب لعاب‌هايی كه در اين شهر به سفال داده مي شود لاجوردی، سرمه‌ای، آبی و فيروزه‌ای است
.
در ميبد يزد هم سفالینه‌های بسياری توليد مي‌شود. سفال‌های اين منطقه با خاک‌های سفيدرنگ انجام می‌شود. در پايان كار، سطح سفال را با خاكی سفيدتر می‌پوشانند و به شكل دوغاب درمی‌آورند. پس از آن كار نقاشي بر روي كار آغاز مي‌شود. خورشيد و انواع گل از رايج‌ترين طرح‌های اين منطقه روی سفال است.
در زنوز، شهری در نزديكي تبريز هم سفالگری با خاک سفيد انجام مي‌شود. البته خاک اين منطقه بسيار مرغوب است. توليدات اين منطقه طيف وسيعی از ابزار و سايل امروزی است. از زيرسیگاری و فنجان گرفته تا شمعدان و سرويس غذاخوری.
در استان‌های شمالی هم روش‌های ساخت سفال تفاوت‌های بسياری دارد. محصولاتی كه در مازندران توليد مي‌شود بيشتر اخرايی‌رنگ است. در خاک منطقه آهن وجود دارد و پس از پخت باعث تغيير رنگ اثر می‌شود. در اين استان بيشتر توليدات سفالی مشبک است؛ محصولی خاص اين منطقه. ضمن اينكه چند كارخانه هم به توليد سفالينه‌هايی براي پوشاندن سقف اقدام مي‌كنند. اين سفالينه‌ها به دليل باران‌های فراوان در اين منطقه، بسيار مورد توجه و استقبال است.
در منطقه گيلان هم سفالگری جريان دارد اما تقريبا برای يک هدف. آنها در ظرفی به نام گمج پخت و پز می‌كنند كه سفالي است و اندازه‌های مختلفی دارد. اين طرف ممكن است دردار يا بی‌در باشد. در بيشتر موارد اما لعاب سبز به آنها زده می‌شود.
در شهرهای سمنان، دامغان، قم، شهرضا، ساوه، گناباد و ميناب هم اين هنر به اشكال مختلف اجرا و عرضه می‌شود.
بیاید دیگر به چگونگی ساخت سفال برسیم.
مراحل ساخت
4 مرحله برای ساختن انواع ظروف سفالی وجود دارد:
1-آماده کردن گل: که شامل ورز دادن گل قبل از شروع کردن به کار است
2-شکل دادن به آن: بعد از ورز دادن، گل برای کار آماده شده و با استفاده از چرخ یا به طریق دستی به آن فرم می‌دهند.
3- تزئین: بعد از اینکه شیء مورد نظر ساخته شد با استفاده از روش‌های تزئین مختلف، به زیبایی و جلوه‌ی آن اضافه خواهد شد.
4- حرارت دادن: در مرحله‌ی نهایی، شیء ساخته شده را در کوره حرارت می‌دهند.
روش‌های تزئین ظروف و اشیای سفالی
1-برجسته‌کاری به کمک قلم‌مو با استفاده از مخلوط گل ساییده و کتیرا.
2-روش کنده‌کاری که در آن با چاقو قسمت‌هایی را گود می‌کنند.
3- باسمه‌کاری به وسیله‌ی مهر.
4-پوشش سفال به وسیله‌ی دو قشر لعاب با رنگهای مختلف که روی پوشش خارجی با وسیله‌ی نوک‌تیز، نقش را حک می‌کنند.
5- به کارگیری لعاب روی بدنه: پاشیدن ـ نقاشی کردن ـ غوطه‌ور ساختن ظرف در لعاب و یا روش موم‌گیری که کل ظرف را موم می‌گیرند و جای نقشها را خالی کرده و سپس با رنگهای لعابی پر می‌کنند و حرارت می‌دهند. نقاطی که با موم پوشیده شده بود سفید می‌شو